TÜRKMENISTANYŇ MERKEZI BANKYNYŇ GYMMAT BAHALY METALLAR WE GYMMAT BAHALY DAŞLAR GAZNASY

Aleksandrit iň gymmatly daşlardan biridir. Ol gündizine ýaşyl, agşam bolsa emeli ýagtylygyň aşagynda gyrmyzy bolýar. Daşyň galyňlygy artdygyça reňkiň üýtgemegi has tapawutlanýar. Aleksandritiň ýeke-täk ýatagy Uralda ýerleşýär. Şeýle hem Şri-Lankada we Zimbabwede käbir ýataklary bar. Aleksandrit- dury we ýarymdury daşdyr. Sintetiki aleksandritiň nusgalary eredilen erginden ösmek usuly we Çohralskiý usuly bilen alynýar.

Pöwrize- gök, gök ýaşyl, alma ýaşyl, çal ýaşyl reňkli aç-açan mineral. Ultramelewşe şöhlelerinde açyk gök, lilak-gök, ýaşyl-sary, ýaşyl öwüsýär. Pöwrize adaty minerallaryň biri bolmagynda galýar. Iň möhüm ýataklary Eýranda, Müsüriň Sinaý ýarym adasynda, ABŞ-da, Owganystanda, Çilide, Peruda, Awstraliýada we Hytaýda mälimdir. Zergärler hil ülňüsi hökmünde Eýranyň Nişapur we Mazenderen ýataklaryndan seýrek duş gelýän asman-gök pöwrizäni kabul etdiler. Pöwrize dykyzlygy we elektron mikroskopiki gözlegleriň kömegi bilen imitasiýalardan tapawutlanýar. Pöwrizäniň aşakdaky görnüşlerini tapawutlandyrýarlar: Gymmat bahaly pöwrize, ýarym gymmatly pöwrize, owadanlamak üçin amatly pöwrize, kolleksion pöwrize.

Tebigy topaz, adatça açyk reňkde däl, köplenç gülgüne reňkli, reňksiz we gök reňkli altyn sary bolýar. Iň gymmatlylary gülgüne topazalardyr. Gün şöhlesiniň täsiri bilen daşyň reňki açyk bolýar we kem-kemden ýitýär. Gök topazalaryň reňki has durnuklydyr. Daşda köplenç reňkleriň pudaklaýyn paýlanyşy bolýar: gök we gülgüne ýerler bir kristalda çalşylýar. Topaz reňkini üýtgedip biler: gyzdyrylanda we ýagtylyga sezewar bolanda sary, gyrmyzy, gyzyl-sary, gyzyl-goňur topaz reňki; goňur we sary topazda, gyzdyrmagyň netijesinde gülgüne reňk peýda bolýar; şöhlelenme we reňksiz topazlaryň soňraky gyzdyrylmagy netijesinde gök reňk peýda bolýar. “Topaz” -da aýna şöhle bar we kristal optiki taýdan iki okly, položitel. Topazyň iň möhüm ýataklary Braziliýada, Şri-Lankada, Birmada, Russiýada, Ukrainada. Tebigatda, 100 kg ýa-da ondanam köp topaz kristallary käwagt tapylýar.

Sirkon, gaty güýçli ýalpyldawuk daş bolup, dürli reňklerde bolýar. Tebigy sirkonyň reňki sary, goňur, mämişi, gyzyl, ýaşyl, gök. Ýagtylygyň döwülmegi we güýçli dispersiýa göwheriň "oýnuna" ýakyn açyk "oýna" sebäp bolýar. Dürli ýataklardan bolan sirkonlar fiziki we optiki aýratynlyklary bilen tapawutlanýar. Sirkonyň tapawutly aýratynlygy, siňdiriş spektri. Ol deň aralykda bolan dar çyzyklardan durýar. Şaý-sepler üçin sary (giasint) we gök (ýyldyz çyrasy) sirkonlar has giňden ulanylýar.

Dürler esasan molýuskalardan emele gelýärler. Dürler, perlamutrdan, kalsiý karbonat we şahly maddanyň organomineral agregaty bolan dür enesinden durýar, inçe perdelerden, ýelim ýaly, prizmatik aragonit mikrokristallaryndan gurlan we belli bir merkeziň töwereginde goýlan konsentrik gatlaklary birleşdirýär. Tebigy ýa-da medeni dürler, duzly suw bolsa-da ýa-da süýji suw bolsa-da, ikisi hem tebigy hasaplanýar. Onuň yeke-täk tapawudy, "gozgaýjynyň" gabyga nädip girenligi.Häzirki wagtda dünýä söwdasynyň 90% -den gowragy medeni dürlerdir. Deňiz tebigy dürleri, Pars aýlagynda, Gyzyl deňizde, Awstraliýanyň, Okeaniýanyň, Wenesuela adalarynyň, Meksikanyň ýuwaş ummanyň kenarlarynda ýaşaýan ustrisalardan gazylýar.

Şaý-sepler we bezeg materiallary hökmünde owadan nagyşly we köplenç ýüpek örtükli ýaşyl reňkli malahitiň dykyz agregatlary ulanylýar. Malahit XVIII asyryň 40-njy ýyllarynda Ural ýataklary tapylandan soň giň meşhurlyk gazandy. Gumeşewskoýe we Mednorudyanskoye ýataklaryny intensiw peýdalanmak döwründe malahit iri daş kesýän önümleri öndürmek üçin ulanyldy. Daşary ýurtlarda malahitiň uly ýataklary Afrikada, kiçi ýerlerde - Awstraliýada, ABŞ-da we käbir beýleki ýerlerde belli.

Zümerret, beril toparyndan iň gymmatly we gymmat bahaly daşlardan biridir. Dury, ýarym dury görnüşleri bar. Zümerrediň reňki dürli derejedäki ot ýaşyl reňkdedir.1970-nji ýyllaryň ortalaryna çenli dünýädäki zümerrediň önümçiliginiň 90% töweregi Kolumbiýadaky ýataklarda jemlenipdi. 1830-njy ýylda Uralda zümerret ýatagy tapyldy.Afrika zümerretleri ýakymly ýaşyl äheňde, ýöne köplenç gök reňkde, birneme garaňky äheňde bolup, daşyň özüne çekijiligini peseldýär. Zümerrediň has kiçi ýataklary Tanzaniýada, Hindistanda, Päkistanda, Awstraliýada, ABŞ-da, Awstriýada we Owganystanda bolýar.

Göwher, esasan, kristal gurluşyň arassa uglerodyndan ybarat tebigy mineral. Tebigy göwher, gaty çylşyrymly haryt bolup, ony diňe hünärmenler 6000 görnüşe bölüp bilýär. Göwheriň agramy karatlarda kesgitlenýär. Tekizliginiň häsiýetnamasy göz bilen ýa-da ulaltýan aýna bilen kesgitlenýär. Göwher, tekiz gapyrgaly, azajyk basgançakly, basgançakly we ýiti kesilenler bilen tekiz kesilenlere bölünýär. Göwheriň reňki sary, goňur, gara, seýrek gülgüne, ýaşyl, gök, gyrmyzy bolýar. Esasanam reňksiz göwher we seýrek reňk bilen boýalanlar gök, ösümlik, gülgüne tapawutlanýar. Bu ýerde-de on synp arlykda hili bilen tapawutlanýar. 1-6-njy synp aralygyndaky kristallar zergärçilik üçin niýetlenen hasaplanýar, galanlary tehniki.